Nacionalni Portal otvorenih podataka (data.gov.rs) već neko vreme je mesto gde znatiželjni mogu da iskopaju najrazličitije odgovore u podacima koje sve veći broj organa državne uprave otvara. Moja pitanja često su vezana za naučnu zajednicu i njenu ulogu u društvu, kroz dostupnost istraživanja i obrazovanje. Ovi podaci su dosta šturi i uglavnom samo agregatni, ali imamo par stvari na raspolaganju koje se mogu ukrstiti sa drugim izvorima informacija. Za početak, na portalu otvorenih podataka postoji gruba struktura prihoda visokoškolskih ustanova čiji je osnivač Republika Srbija (Slika 1.)
Slika 1. Struktura prihoda državnih visokoškolskih ustanova. Svaki krug predstavlja jedan fakultet, njegova veličina je broj zaposlenog naučno-nastavnog osoblja, dok su x i y koordinata odnos sopstvenih i budžetskih prihoda i procenat budžetskih sredstava namenjenih za nauku. [Budžetski podaci su za 2014. godinu, dok je broj zaposlenih iz 2016. godine, oba seta podataka nalaze se na Portalu otvorenih podataka.]
Interesantno je da postoje fakulteti čiji su sopstveni prihodi oko 2 puta veći od budžetskih izdvajanja (primer: Pravni fakulteti Univerziteta u Beogradu 2,4 i Novom Sadu 1,8) i fakulteti koji znatan deo bužeta dobijaju za naučna istraživanja (primer: Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja Univerziteta u Novom Sadu 78% i Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu 64%), ali ovi podaci nam sami po sebi ne govore puno ukoliko se pitamo šta i kako rade visokoškolske ustanove.
Jedna tema iz oblasti visokog obrazovanja koja je od izuzetne važnosti za nauču delatnost je malo otvorenija u smislu dostupnosti podataka, a to su doktorske studije. Zakonom o visokom obrazovanju iz 2014. univerziteti su u obavezi da u roku od tri meseca nakon odbrane učine doktorske disertacije javno dostupnim na Nacionalnom Repozitorijumu Disertacija u Srbiji – NaRDuS (nardus.mpn.gov.rs).
NaRDuS trenutno broji 8676 disertacija odbranjenih u period od 1913 do 2019. Izuzev Filozofskog fakulteta, Univerziteta u Beogradu koji je učinio dosupnim teze sa početka dvadesetog veka, između ostalog i tezu Mladena Berića pod mentorstvom Mihajla Petrovića sa Milutinom Milankovićem u komisiji, fakulteti mahom nisu objavljivali teze retroaktivno u odnosu na zakon. Od 2014. godine do danas na NaRDuS-u je objavljeno 6917 doktorskih disertacija, poređenja radi, po popis iz 2011. godine u Srbiji je živelo 16972 doktora nauka, što znači da se samo za poslenjih 5 godina ovaj broj povećao za 40%.
Podaci iz ovog repozitorijuma bitni su i zato što na osnovu njih možemo saznati više o broju novih doktora iz godine u godinu, kao i njihovoj strukturi po fakultetima, temama kojima su se bavili i slično. Ovo je bitno zato što nam generalno manjka informacija o studentima na izlazu iz sistema, svakog juna i septembra zapljusnuti smo informacijama o najpopularnijim fakultetima i brojevima brucoša, dok je broj studenata koji završava iz godine u godinu dosta teže naći.
Analizom podataka na Slici 2. potražen je odgovor na pitanje završavanja doktorskih studija u roku od 3 godine. Podaci o upisanim studentima školske 2013/2014. godine preuzeti su iz publikacije Doktorske studije u Srbiji, dok su na y-osi predstavljeni svi doktorandi koji su odbranili tezu 2017. godine, veličina kruga odgovara popunjenosti akreditovanih studentskih mesta školske 2013/2014. Iako podaci o odbranjenim doktoratima 2017. godine obuhvataju i studente koji su se na studije upisali i daleko ranije od jeseni 2013. ovi brojevi nam daju gornje ograničenje na broj ljudi koji su završili doktorske studije u roku. Dve sive linije predstavljanju situacije u kojima je broj upisanih i doktoriranih studenata isti (puna linija), odnosno pola upisanih studenata je doktoriralo (isprekidana linija) i ukazuju da čak ni precenjeni broj doktora uglavnom ne prelazi polovinu upisanih.
Slika 2 – Koliko je realno doktorirati u roku od 3 godine? Kao i prethodno, krug predstavlja fakultet, fakulteti istog univerziteta su objedinjeni istom bojom, dok veličina kruga predstavlja procenat akreditovanih mesta na doktorskim studijama koje su popunjene upisom u školsku 2013/2014. godinu.
Publikacija Doktorske studije u Srbiji sadrži još neke interesantne informacije, npr. anketu koju su Doktoranti Srbije sprovodili četiri puta između 2010 i 2014 godine i po kojoj 20-30% doktoranada ističe da se sa mentorima viđa ređe od jednom mesečno, 20-30% kaže da ih mentor nedovoljno ili uopšte ne prati i ne učestvuje u izradi disertacije. Takođe, preko 50% ispitanika misli da bi odnos sa mentorom značajno poboljšao kvalitet doktorskih studija. Kako među NaRDuS podacima imamo informacije o mentorima i članovima komisije, možemo pogledati da li se tu kriju neki odgovori na pitanja malog broja studenata koji završavaju studije u roku. Sa druge strane, ovi podaci nas mogu naterati i da se zapitamo da li je 3 godine realna procena potrebnog vremena da se sprovede istraživanje, objave radovi i napiše disertacija?
Podaci na Slici 3. deo su analize opterećenja mentora prema podacima dostupnim na NaRDuS-u. Na levom panelu su predstavljeni aktivni mentori (broj različitih mentora sa datog fakulteta u NaRDuS bazi u odnosu na broj zaposlenih u naučnim i nastavnim zvanjima 2016 – data.gov.rs) i prosečan broj odbranjenih doktorata po aktivnom mentoru. Idealno bi bilo da su fakulteti grupisani u donji desni region – sa velikim procentom aktivnih menotra (zato što veliki broj aktivnih mentora svedoči i o kvalitetu naučnog rada zaposlenih, pošto je zvanje potreban ali ne i dovoljan uslov za mentorstvo), ali manjim brojem doktorata koje svaki pojedinac nadgleda tako da svi studenti mogu dobiti dovoljno pažnje od svojih mentora. Vidimo da je broj aktivnih mentora daleko od maksimuma na najvećem broju fakulteta, ali da se razlikuje opterećenje na aktivne mentore od 1 do 3 doktoranda na aktivnog profesora. Treba ovde napomenuti i da je broj aktivnih mentora na fakultetima precenjen, pošto se među mentorima nalaze i istraživači zaposleni na institutima.
Kako nam levi panel daje samo prosečno opterećenje aktivnih mentora, poglajmo dodatno i maksimalno opterećenje aktivnih pojedinaca na istim fakultetima na desnom panelu. Horizontalna linija predstavlja maksimalni broj doktoranada po mentoru (5) po Pravilniku o standardima i postupku za akreditaciju visokoškolskih ustanova i studijskih programa. Apsolutni rekorderi su pojedinci sa fakulteta Univerziteta u Beogradu (Filološki, Arhitektonski, Filozofski, Poljoprivredni i Fakultet veterinarske medicine) koji su mentorisali i preko 10 studenata u isto vreme!
Slika 3 – Opterećenje nastavno-naučnog osoblja na visokoškolskim ustanovama u Srbiji. Na levom panelu predstavljeno je prosečno opterećenje aktivnih mentora (broj odbranjenih disertacija u periodu 2014-2016 po mentoru) u funkciji od procenta aktivnih nastavnika, veličina kruga proporcionalna je broju doktoranada datog fakulteta. Desni panel umesto prosečnog opterećenja predstavlja maksimalan broj doktoranada pod mentorstvom jednog aktivnog mentora sa datog fakulteta.
U popularnoj naučnoj kulturi često se citira poražavajuća statistika o prosečnom broju čitalaca doktorske disertacije od 1.6, uključujući i autora, koja iako nejasnog porekla u kombinaciji sa prethodnim podacima o opterećenju mentora ostavlja mogućnost da tezu u celini čita najčešće samo autor. Da bismo se razuverili i ostavili prostora da bar mentori i komisija pored autora pročitaju rad, na Slici 4 analiziramo sve članove akademske zajednice zavedene u NaRDuS-u grupisane po broju mentorstava i članstava u komisijama u periodu od 2014. do danas. Vidimo da najveći broj aktivnih pojedinaca ima par mentorstava i malo više boravaka u komisiji. Sa druge strane, na slici detektujemo i apsolutne rekordere koji sede u komisiji u proseku jednom mesečno (u Tabeli na kraju izlistani su 5 najaktivnijih mentora i članova komisije)!
Slika 4.Distribucija mentorstava i članstava u komisijama za odbranu doktorskih disertacija. Visina svakog bara odgovara broju naučno-nastavnog osoblja koje je u periodu 2014-2018. godine imala dati broj mentorstava/članstava u komisijama.
Dok čekamo da Registar Istraživača Srbije svoje podatke učini javno dostupnim poput sličnih inicijativa u susedstvu (npr. SICRIS u Sloveniji čiji su podaci podstakli više publikacija o strukturi i dinamici naučne zajednice), NaRDuS nudi jedinstven standardizovan uvid u proces stvaranja novih naučnih kadrova. Konačno Slika 5. povezuje finansiranje fakulteta (Slika 1.) sa brojem doktorata koje fakultet izda (da bismo smisleno upredili velike i male fakultete, slika prikazuje broj doktorata po jednom zaposlenom na naučnom ili nastavnom radnom mestu). Prethodno uočeni rekorderi u prikupljanju sredstava iz budžeta za nauku – Biološki fakultet, UB i Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, UNS, na ovom grafiku se vidno razlikuju u broju izdatih doktorata.
Slika 5. Uticaj ulaganja u nauku na fakultetima i na broj doktorata koje je dati fakultet izdao u posmatranom periodu (2014-2018.).
Svi prethodno predstavljeni podaci nalaze se u metapodacima svake od teza, dok neke buduće, naprednije analize mogu obuhvatati i teze u celosti ne bi li se ispitivala dinamika tema koje su atraktivne na različitim fakultetima iz godine u godinu. Čini mi se da je bar jedno višečasovno istraživanje NaRDuS-a od izuzetnog značaja za sve buduće doktorande, da bi se informisali o aktivnim mentorima, dužini studiranja i temama koje se obrađuju na različitim fakultetima.
